भूराजनीतिक तनावः भारत पाक युद्धको कारण
विदुर–भारत र पाकिस्तानबीचको विवाद दक्षिण एसियाको सबैभन्दा जटिल र लामो समयदेखि चलिरहेको भूराजनीतिक तनावमध्ये एक हो । यो विवाद केवल क्षेत्रीय सीमा वा स्रोतको लडाइँमा सीमित छैन, बरु यसको जरा इतिहास, धर्म, संस्कृति र औपनिवेशिक विरासतमा गहिरोसँग गाडिएको छ ।
कश्मीर मुद्दालाई केन्द्रमा राखेर यो विवादले दशकौंदेखि यी दुई छिमेकी राष्ट्रहरूको सम्बन्धलाई परिभाषित गरेको छ । यस लेखमा भारत र पाकिस्तानबीचको विवादको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि, प्रमुख घटनाहरू, कश्मीरको केन्द्रीय भूमिका र वर्तमान अवस्थासम्मको विश्लेषण गरिनेछ ।
ऐतिहासिक पक्ष
भारत र पाकिस्तानको विवादको बिउ ब्रिटिश औपनिवेशिक शासनकालमा रोपिएको थियो । १९औँ शताब्दीमा ब्रिटिशहरूले भारतीय उपमहाद्वीपमा आफ्नो प्रभुत्व कायम गरे । तर, उनीहरूले ‘फूटाउ र शासन गर’ नीति अपनाएर हिन्दू र मुस्लिम समुदायबीच विभाजनको रेखा कोरे ।
सन् १९०५ मा बङ्गाल विभाजनले धार्मिक आधारमा क्षेत्रीय विभेदको सुरुवात गरेको थियो, जसले हिन्दू–मुस्लिम तनावलाई बढायो । सन् १९३० को दशकमा मुस्लिम बुद्धिजीवीहरू, विशेष गरी मुहम्मद अलि जिन्नाहले ‘दुई राष्ट्र सिद्धान्त’ प्रस्तुत गरे, जसले हिन्दू र मुस्लिमहरू अलगअलग राष्ट्र भएको तर्क गरेको थियो ।
यो सिद्धान्तले १९४० मा मुस्लिम लिगको लाहोर प्रस्तावमा औपचारिक रूप लियो, जसले मुस्लिम बहुल क्षेत्रहरूको लागि अलग राष्ट्रको माग ग¥यो । अन्ततः सन् १९४७ मा ब्रिटिशहरूले भारत छोड्ने निर्णय गरे र उपमहाद्वीपलाई धार्मिक आधारमा भारत र पाकिस्तानमा विभाजन गरियो ।
१९४७ को विभाजन र प्रारम्भिक तनाव
विभाजनको प्रक्रिया रक्तरञ्जित र अराजक थियो । करिब १ करोड ४० लाख मानिसले आफ्नो घर छोड्नुप¥यो र १० देखि २० लाख मानिसहरू साम्प्रदायिक हिंसामा मारिए । यो हिंसाले दुवै देशका जनतामा गहिरो घाउ छोड्यो, जसको प्रभाव आजसम्म देखिन्छ ।
विभाजनले स्रोत, सम्पत्ति र सैन्य बलको बाँडफाँटमा पनि विवाद उत्पन्न ग¥यो । सबैभन्दा ठूलो विवाद कश्मीर राज्यलाई लिएर भयो । ब्रिटिश नीतिअनुसार ५६२ राज्यलाई भारत वा पाकिस्तानमा सामेल हुने वा स्वतन्त्र रहने विकल्प दिइएको थियो ।
कश्मीर, जहाँ मुस्लिम बहुसङ्ख्यक जनसङ्ख्या थियो । तर, हिन्दू राजा हरि सिंह शासक थिए, यो निर्णयमा जटिलता थपियो । हरि सिंहले सुरुमा स्वतन्त्र रहने चाहना व्यक्त गरे, तर १९४७ मा पाकिस्तान समर्थित कबायली आक्रमणकारीहरूले कश्मीरमा आक्रमण गरेपछि उनले भारतसँग सहायता मागे ।
भारतले सहायता पठाउनुअघि कश्मीरलाई भारतमा विलय गर्ने सर्त राख्यो, जसलाई हरि सिंहले स्वीकार गरे । यसले पहिलो भारत–पाकिस्तान युद्ध (१९४७–१९४८) सुरु ग¥यो। युद्धको अन्त्यमा संयुक्त राष्ट्रसङ्घको मध्यस्थतामा युद्धविराम भयो र कश्मीर दुई भागमा विभाजित भयो– भारत नियन्त्रित जम्मू र कश्मीर र पाकिस्तान नियन्त्रित ‘आजाद कश्मीर’ ।
कश्मीरः विवादको केन्द्र
कश्मीर भारत र पाकिस्तानबीचको विवादको प्रमुख कारण बनेको छ । संयुक्त राष्ट्रसङ्घले सन् १९४८ मा कश्मीरमा जनमतसङ्ग्रह गराउने प्रस्ताव राख्यो, तर यो कहिल्यै कार्यान्वयन भएन । भारतले कश्मीरलाई आफ्नो अभिन्न अङ्ग मान्छ, जबकि पाकिस्तानले कश्मीरी जनताको आत्मनिर्णयको अधिकारको माग गर्छ । यो मुद्दाले दुवै देशबीच तीन ठूला युद्ध (१९४७, १९६५, र १९९९) र असङ्ख्य साना झडपहरू निम्त्यायो ।
१९६५ को युद्ध
कश्मीरमा पाकिस्तानले ‘अपरेसन जिब्राल्टर’ शुरू गरेर घुसपैठको प्रयास ग¥यो, जसले दोस्रो भारत–पाकिस्तान युद्ध निम्त्यायो । यो युद्ध अनिर्णित रह्यो र ताशकन्द सम्झौताले युद्धविराम गरायो ।
१९७१ को युद्ध
यो युद्ध मुख्य रूपमा पूर्वी पाकिस्तान (हालको बाङ्लादेश)को स्वतन्त्रता सङ्घर्षसँग सम्बन्धित थियो, तर यसले भारत–पाकिस्तान सम्बन्धलाई थप तनावपूर्ण बनायो । भारतको समर्थनमा बाङ्लादेश स्वतन्त्र भयो, जसले पाकिस्तानलाई ठूलो क्षेत्रीय र मनोवैज्ञानिक क्षति पु¥यायो ।
१९९९ को कारगिल युद्ध
पाकिस्तानी सेना र समर्थित आतङ्ककारीहरूले कारगिल क्षेत्रमा घुसपैठ गरे, जसले छोटो, तर तीव्र युद्ध निम्त्यायो । भारतले यो क्षेत्र पुनः कब्जा ग¥यो, तर यो युद्धले दुवै देशको परमाणु हतियार सम्पन्न अवस्थालाई विश्वको ध्यानमा ल्यायो ।
आतङ्कवाद र सीमापार तनाव
सन् १९८० को दशकको अन्त्यतिर कश्मीरमा भारतविरोधी विद्रोह शुरू भयो, जसलाई पाकिस्तानले समर्थन गरेको भारतको आरोप छ । लश्कर–ए–तय्यबा, जैश–ए–मोहम्मद जस्ता आतङ्कवादी समूहहरूले कश्मीरमा हिंसात्मक हमला गरे, जसले भारत–पाकिस्तान सम्बन्धलाई थप बिगा¥यो ।
सन् २००१ मा भारतीय संसदमा भएको आतङ्कवादी हमला र २००८ को मुम्बई हमलाले पाकिस्तान समर्थित आतङ्कवादको मुद्दालाई अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा ल्यायो । भारतले सन् २०१६ मा उरी हमला र २०१९ मा पुलवामा हमलापछि पाकिस्तानविरुद्ध ‘सर्जिकल स्ट्राइक’ र ‘बालाकोट एयरस्ट्राइक’ जस्ता प्रत्यक्ष सैन्य कारबाही ग¥यो । यी कारबाहीले भारतको कडा नीति र पाकिस्तानलाई आतङ्कवादविरुद्ध कारबाही गर्न दबाब दियो ।
कश्मीरको विशेष दर्जा खारेजी
२०१९ मा भारत सरकारले संविधानको धारा ३७० र ३५ए खारेज गरेर जम्मू र कश्मीरको विशेष दर्जा समाप्त ग¥यो । यो निर्णयले कश्मीरलाई पूर्ण रूपमा भारतमा एकीकरण गर्ने उद्देश्य राख्यो, तर यसले पाकिस्तान र कश्मीरी जनताको ठूलो विरोध निम्त्यायो । पाकिस्तानले यो कदमलाई गैरकानूनी ठहर गर्दै अन्तर्राष्ट्रिय समुदायमा मुद्दा उठायो, तर अधिकांश देशहरूले यो भारतको आन्तरिक मामिला भएको बताए ।
अहिलेको अवस्था
हाल भारत र पाकिस्तानबीचको सम्बन्ध अत्यन्त तनावपूर्ण छ । यद्यपि, दुवै देशले शनिवार वेलुकी ५ वजेदेखि युद्धविराम गरेका छन् । अमेरिकाको पहलमा उनीहरुले युद्धविराम गरेका हुन् ।
कश्मीरमा हिंसा कम भएको छ, तर सीमापार आतङ्कवाद र नियन्त्रण रेखा (एलओसी)मा झडपहरू नियमित रूपमा हुन्छन् । सन् २०२१ मा दुवै देशले एलओसीमा युद्धविराम सम्झौताको पुनर्जन्म गरे, जसले केही आशा जगाएको थियो । यद्यपि गहिरो अविश्वास र कश्मीर मुद्दाको समाधानको अभावले शान्ति प्रक्रियालाई जटिल बनाएको छ ।
पाकिस्तानले कश्मीर मुद्दालाई अन्तर्राष्ट्रियकरण गर्न खोज्छ, जबकि भारतले यो द्विपक्षीय मामिला भएको अडान राख्छ । विश्व शक्ति राष्ट्रहरू, विशेष गरी अमेरिका र चीन, यो विवादमा तटस्थ रहने प्रयास गर्छन्, तर उनीहरूको भूराजनीतिक स्वार्थले क्षेत्रीय गतिशीलतालाई प्रभावित गर्छ ।
पछिल्लो भारत–पाकिस्तान तनावको प्रमुख कारण जम्मू कश्मीरको पहलगाममा सन् २०२५ अप्रिल २९ मा भएको आतङ्कवादी हमला हो, जसलाई ‘पहलगाम नरसंहार’को रूपमा चिनिन्छ। यस हमलामा २६ जना मारिए, जसमा एक नेपाली पर्यटकसमेत थिए । भारतले यो हमलाको लागि पाकिस्तान समर्थित आतङ्कवादी समूहहरूलाई जिम्मेवार ठहरायो, विशेष गरी लश्कर–ए–तय्यबा र जैश–ए–मोहम्मद जस्ता समूहहरूलाई । पाकिस्तानले भने यो आरोप अस्वीकार गरेको छ र भारतले प्रमाण प्रस्तुत नगरेको दाबी गरेको छ ।
तनावका मुख्य कारणहरू
पहलगाम आतङ्कवादी हमला ः यो हमला कश्मीरको पर्यटकीय क्षेत्र पहलगाममा भएको थियो, जसले भारतमा ठूलो आक्रोश पैदा ग¥यो । भारतले यो हमलालाई ‘सीमापार आतङ्कवाद’सँग जोडेर पाकिस्तानको खुफिया एजेन्सी ‘रअ’ माथि आरोप लगायो ।
हमलाको समयमा अमेरिकी उपराष्ट्रपति जे डी वैंस भारत भ्रमणमा थिए, जसले यो घटनालाई अन्तर्राष्ट्रिय ध्यानाकर्षण गरायो ।
भारतको कडा प्रतिक्रिया ः हमलापछि भारतले कूटनीतिक र सैन्य कदमहरू चाल्यो । भारतले सिन्धु जल सम्झौता स्थगित ग¥यो र बगलिहार बाँधबाट पानीको प्रवाह रोकेर पाकिस्तानमाथि आर्थिक दबाब बढायो ।
भारतले नियन्त्रण रेखामा सैन्य गतिविधि बढायो र ‘ऑपरेशन सिन्दूूर’को नाममा पाकिस्तान प्रशासित कश्मीरमा कारबाही गरेको दाबी ग¥यो । भारतले पाकिस्तानी नागरिकको भिसा रद्द गर्ने र सीमा बन्द गर्ने जस्ता कदमहरू पनि चाल्यो ।
पाकिस्तानको जवाफी कारबाही र दाबी
युद्धविराम अगाडि पाकिस्तानले भारतको सैन्य कारबाहीलाई ‘आक्रमण’को रूपमा चित्रण ग¥यो र दाबी ग¥यो कि उसले ५ भारतीय लडाकू विमान र २५ ड्रोन खसालेको छ ।
पाकिस्तानले आफ्नो अब्दाली बैलिस्टिक मिसाइलको परीक्षण ग¥यो, जसलाई भारतविरुद्ध शक्ति प्रदर्शनको रूपमा हेरियो ।
पाकिस्तानी सेनाको आन्तरिक असन्तुष्टिलाई पनि हिंसाको कारण मानिएको छ । तर, पाकिस्तानले भारतमाथि ‘राज्य प्रायोजित आतङ्कवाद’को आरोप लगायो ।
सिन्धु जल सम्झौताको विवाद
भारतले सिन्धु जल सम्झौता स्थगित गरेपछि पाकिस्तानमा पानीको अभाव र बाढीको समस्या देखियो । भारतले झेलम नदीमा अतिरिक्त पानी छोडेर पाकिस्तानको मुजफ्फराबादमा बाढी निम्त्यायो, जसले तनाव थप बढायो ।
पाकिस्तानले यो कदमलाई ‘युद्धको कारबाही’को रूपमा लिएर विश्व बैंक र संयुक्त राष्ट्रसंघमा उजुरी ग¥यो ।
अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको ध्यानाकर्षण
पहलगाम हमलाले संयुक्त राष्ट्रसंघ र अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको ध्यानाकर्षण ग¥यो । संयुक्त राष्ट्रसंघमा ग्रीसका स्थायी सदस्यले भारत–पाकिस्तान तनावमा छिटो बैठकको प्रस्ताव राखे ।
अमेरिका, साउदी अरब र अन्य खाडी राष्ट्रहरूलाई पाकिस्तानले समर्थनको लागि अपील ग¥यो, तर भारतले अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको ठूलो समर्थन प्राप्त ग¥यो ।
चीनले भारत–पाकिस्तान युद्ध नहोस् भन्ने चाहना व्यक्त ग¥यो, किनभने यसले क्षेत्रीय स्थिरतामा असर पार्न सक्थ्यो । पाकिस्तानले अफगानिस्तानसँग भारत विरुद्ध सहयोग माग्यो, तर अफगानिस्तान तटस्थ रह्यो ।
युद्धविराम नै अन्तिम निष्कर्ष
पछिल्लो तनावको सुरुवात पहलगाम हमलाबाट भएको हो, जसले भारत र पाकिस्तानबीचको पुरानो कश्मीर विवादलाई पुनः सतहमा ल्याएको छ । भारतको कडा कूटनीतिक र सैन्य जवाफ, विशेषगरी सिन्धु जल सम्झौता स्थगन र एलओसीमा कारबाहीले तनावलाई चरमोत्कर्षमा पु¥यायो ।
पाकिस्तानको जवाफी दाबी र सैन्य प्रदर्शनले स्थिति थप जटिल बनाएको थियो । अन्तर्राष्ट्रिय मध्यस्थताको प्रयास भइरहे पनि, दुवै देशको अविश्वास र कश्मीरको नसुल्झिएको मुद्दाले शान्तिको सम्भावना कमजोर बनाएको छ ।
अमेरिकाको पहलमा भारत र पाकिस्तानले युद्धविराम गरेका छन् । यसवाट थप क्षति हुनवाट जोगिएको छ । युद्ध होइन, शान्ति नै मुल वाटो हो भन्ने युद्धरत पक्षलाई मनमा पसेको छ । युद्धविराम भएपछि सवैतिर सकारात्मक रुपमा लिइएको छ । (एजेन्सीहरुको सहयोगमा)
